Lieder ohne Worte

Ook in dit blog, juist in dit blog, blijkt hoe belangrijk teksten zijn voor ons. We zeggen te luisteren naar muziek, maar een even groot deel van waar we -bewust- naar luisteren, bestaat uit woorden. Woorden met betekenis, en we gaan ook regelmatig in op die woorden. Maar de essentie van muziek is woordloos.... die baant zich zonder tussenkomst van rationeel begrip direct een weg onder onze huid door naar onze ziel. Bam! Geen houwen aan.

Vandaag vestig ik daarom de aandacht op een heel aantal 'Liederen zonder woorden' van de romantische componist Felix Mendelssohn Bartholdy (hoewel die laatste toevoeging 'Bartholdy' van hem niet hoefde, die was alleen maar bedacht door zijn grootvader om hun Joodse afkomst enigszins te maskeren. Hij leefde van 1809 tot 1847, en is dus niet zo oud geworden. Scheelt het weer dat hij al als (wonder)kind reeds blijk gaf van zijn ongelooflijk talent, dus hij heeft zijn tijd goed gebruikt. En zijn vader liet het er ook niet bij zitten; die wendde zijn niet onaanzienlijke bankiersvermogen aan om zijn kinderen geen enkel talent onbenut te laten. Felix en zijn nauwelijks minder begaafde zusje Fanny werden iedere ochtend om 5 uur uit hun bedje gedrild om aan hun ontwikkeling te werken: piano, compositie, theorie, latijn en alle andere talen, literatuur, poëzie, tekenen en schilderen, paardrijden, schermen... pffffff. Of dat nou een rijke opvoeding is, of gewoon kindermishandeling dat is een andere discussie. Stond tegenover dat pa ook ruimhartig de goedgevulde buidel trok om de 'Bildung' van zijn kinderen te faciliteren. Reizen naar andere delen van Europa, destijds geen eenvoudige aangelegenheid, contact met beroemde tijdgenoten zoals Goethe, en een orkestje voor zijn dertiende verjaardag om zijn inmiddels behoorlijke hoeveelheid muziek mee uit te voeren. In zijn vijftiende levensjaar componeerde hij zijn eerste symfonie, en twee jaar later zijn meesterwerk 
Een enkeling durft de stelling wel aan dat Felix een groter talent was dan Wolfgang, tenminste op die leeftijd. De vergelijking ligt voor de hand; beiden uitzonderlijk begaafd, voortgedreven door een ambitieuze vader, beiden hadden een innige relatie met een wat ouder zusje met dezelfde talenten, en beiden zijn ze op jonge leeftijd gestorven. 

Hoe spartaans zijn opvoeding ook was, Felix leek er niet ongelukkig onder. Hij kon doen wat hij het liefste deed, muziek creëren. Daarbij dook hij graag in andermans muziek, en duikelde hij in archieven waardevolle partituren op die hij dan op de planken bracht. Zo is een eeuw na de première de Matthäus-Passion van Bach door de 20-jarige Felix aan de vergetelheid ontrukt. Alleen daarom al zijn we hem eeuwig dank verschuldigd.

Juist in deze tijd woedde er in de muziek de 'strijd der romantici', die gelukkig tot heftige polemieken beperkt bleef. Wapens kwamen er niet aan te pas. Maar op het spel stond niets minder dan de toekomst van de muziek. In het ene kamp pleitte men voor de gedachte dat muziek zich moest gaan verbinden aan literaire inhoud: instrumentale muziek met een verhaal, symfonische gedichten, enzovoort. Berlioz, Liszt en Wagner waren voorvechters van deze ontwikkeling. Schumann, Brahms en Mendelssohn lieten toch liever de muziek voor zichzelf spreken, en voelden er niets voor om de luisteraar op te zadelen met een vooraf voorgekookte betekenis.

Mendelssohns 'Lieder ohne Worte' suggereren een middenweg hierin; door het liederen te noemen die woorden zouden kunnen hebben, word je als luisteraar er toe aangezet om een verhaal er in te horen, of op zijn minst betekenis.
De pianostukken zijn relatief kort, en niet al te moeilijk te spelen, zodat ze geschikt waren voor gevorderde amateurs. Mendelssohn schreef ze over een langere periode, en stuurde ze in bundeltjes van 6 stuks naar zijn uitgever, eerst als 'Romanzen für's Pianoforte', en iets later als Lieder ohne Worte. 

Hier een uitvoering 6 Lieder ohne Worte, op. 53 uit 1841.

Soms staat er dan toch een concrete titel bij, zoals 'Venetiaans gondellied', maar die is door de uitgever bedacht.

Tot slot nog een noemenswaardige vermelding van de elektronische bewerking van Johannes Schmoelling, voormalig toetsenist van de Berlijnse progressieve rock / elektronische pioniersformatie Tangerine Dream, die (overigens voordat Schmoelling deelnam) aan het begin stond van wat we Krautrock zijn gaan noemen. Enige tijd later liet hij zich inspireren door de woordloze liederen van Mendelssohn, en maakte met zijn synthesizers een elektronische impressie van een aantal ervan, samengebracht op het album 'Erdenklang'.

Tot morgen!