Babi Yar

Bij ons in de huiskamer, vroeger, werd er veel aandacht geschonken aan 4 mei. En omdat de oorlog nog relatief dichtbij voelde, met mijn moeder die in het Amsterdam van '44 was geboren, en veel mensen om ons heen die bewuste herinneringen hadden aan de oorlog, de bezetting, de Duitsers. Er hing soms een getekende sfeer die ik me nog steeds voor de geest kan halen.

In de loop van de jaren groeide de discussie, ook bij ons in de huiskamer, over wie er herdacht werd of zou moeten worden. Eerst vooral de Joden, de andere slachtoffers van de holocaust, de slachtoffers van de hele oorlog.. aan 'onze' kant. Bij maatschappijleer, alweer wat later, herinner ik me een klassedebat over de vraag of de Duitse (burger)slachtoffers ook recht op onze herdenking hadden? 

Vervolgens breidde het discours zich uit naar slachtoffers van onderdrukking op andere plaatsen in de wereld, met het besef dat we dan wel een vreselijke periode hadden meegemaakt die heftige sporen had nagelaten, maar dat we nu dan toch in vrijheid leefden. Het accent verlegde zich naar de dag die symbolisch op het moment van bezinning volgde: bevrijdingsdag op 5 mei. Een tweespan dat ook zichtbaar is in de traditie van aswoensdag en het daaropvolgende carnaval. Of Goede Vrijdag en Pasen. Eerst lijden, dan leven.

In de muziek is herdenking een vertrouwd thema. Requiems, elegieën, lofzang op heldhaftig gestorven landgenoten of liedjes voor overleden dierbaren... ze zijn in velerlei vorm terug te vinden. En componisten schreven, niet zelden in opdracht, deze muzikale herdenkingsmonumenten maar al te graag.

De Russische componist Dmitri Sjostakovitsj wist waar hij het over had als het ging over lijden en overleven. Zelf slachtoffer van het meedogenloos repressieve sovjetregime, voelde hij het als zijn taak om zijn muziek te wijden aan álle slachtoffers van fascisme, communisme en andere totalitaire systemen. Maar onder het waakzaam oog van Stalin kon hij niet veel anders dan de helden van de Sovjetunie eren, en was het openlijk herdenken van de onderdrukten natuurlijk uitgesloten. Toch versleutelde Sjostakovitsj allerlei rebelse boodschappen in zijn muziek, die aan de oppervlakte (meestal) aan de eisen van de daartoe ingestelde beoordelingscommissies voldeed. Zo verstopte hij bijvoorbeeld Jiddische melodieën, of ridiculiseerde hij Russische marsmuziek. Meer dan eens werd, zonder duidelijke opgaaf van reden overigens, zijn muziek toch als anti-russisch of 'formalistisch' bestempeld (een kwalificatie waarvan de inhoud nooit precies helder werd) , en dan werd hij publiekelijk gekielhaald, en werd hem een mea culpa afgedwongen.

In de door de journalist Solomon Volkov opgetekende 'Testimony' van Sjostakovitsj kunnen we lezen hoe de componist zijn hele leven in doodsangst heeft doorgebracht. Maandenlang sliep hij op het bankje bij de lift van zijn appartementengebouw, kleren aan en koffertje naast zich, omdat hij verwachtte te worden opgehaald door de KGB, en hij zijn jonge gezin die ellende wilde besparen. Zelfs toen Stalin dood was en de greep van het regime iets verslapte liet de doodsangst hem niet meer los, en was hij in 1960 nog vast van plan zichzelf van het leven te beroven. Het achtste strijkkwartet dat hij daags daarna in allerijl op papier knalde, was gewijd aan alle slachtoffers van fascisme en oorlog. Aan zichzelf dus, wat hij duidelijk lied zien door zijn muzikale handtekening, bestaande uit de 4 noten Dimitri-Es-C-Hostakovitsj talloze keren door het kwartet heen te vlechten.

Niet lang daarna, in 1962, schreef Sjostakovitsj zijn dertiende symfonie, die het midden houdt tussen een echte symfonie, een liedcyclus en een gigantische cantate. Het werk duurt ruim een uur, en telt vijf delen. Ieder deel is gebaseerd op een gedicht van Jevgeni Jevtoesjenko, die allemaal gaan over de gruwelen van de afgelopen decennia: de Tweede Wereldoorlog, de sovjet-onderdrukking en het bloedbad van Babi Yar, waar door de nazi's meer dan 100.000 burgers, meest Joden, zijn vermoord. Ook 'ons' dagboek van Anne Frank kreeg een plek in het eerste deel van de symfonie. 

Het eerste deel draagt de titel 'Babi Yar', en Sjostakovitsj zei daarover in Testimony: "De mensen wisten van Babi Yar voordat Jevtoesjenko het gedicht schreef, maar ze zwegen. En toen ze het gedicht lazen, werd het zwijgen doorbroken. Kunst doorbreekt de stilte."

De première in december 1962 was verre van onomstreden. De autoriteiten bemoeiden zich tot op de dag van de eerste uitvoering met de inhoud, en dirigenten en zangers zegden hun medewerking op vanwege de controverse die het werk veroorzaakte. In aangepaste en verkorte vorm kon de symfonie toch gespeeld worden, en na een ongewoon lange stilte na de laatste klanken, barstte het overweldigende applaus los. Het was begrepen.

Jevtoesjenko zei later over de symfonie: "Als ik in staat was geweest muziek te schrijven zou ik het precies zoals Sjostakovitsj hebben gedaan... zijn muziek maakte het gedicht grootser, betekenisvoller en krachtiger. Het werd daardoor een veel beter gedicht." 
Op deze website vertelt de dichter nog meer over die tijd, en over wat het gedicht voor hem betekende.

Kunst als herdenkingsmonument.

Tot morgen!