De Italiaanse zestiende eeuwse componist Don Carlo Gesualdo ondervond ook wat social distancing betekende toen zijn leven een andere wending nam dan je zou verwachten van een adellijke prins met artistieke aspiraties. Deze prins van Venosa was van nature al een wat eenzelvig man met kerkelijke ambities, maar desondanks was hij in het huwelijk getreden met zijn volle nicht Maria d'Avalos. Misschien was het zijn eenzelvigheid en religieuze inslag, of misschien had zij nog wat libido over, maar hoe dan ook kreeg zij 'kennis aan' een andere man die zij met regelmaat in het echtelijk bed ontving. Toch al niet zo gewend om over zijn gevoelens te praten, koos Carlo er voor om beiden om het leven te brengen, juist op het moment dat ze hun overspeligheid aan het plegen waren. Een soort crime passionnel met voorbedachte rade dus, want enige voorbereiding had hij wel getroffen om de moord met zo groot mogelijke kans op succes uit te voeren. Zo had hij zijn bedienden geïnstrueerd wat deuren niet op slot te doen vanwege het lawaai, en had hij het nieuws laten verspreiden dat hij op jacht was. En ook toen de moord voltrokken was, was Gesualdo niet meteen tevreden; hij vond het nodig de beide ontzielde en ontklede lichamen voor zijn paleis aan de wereld te tonen, als bewijs van zijn nietsontziende toorn.
Prettige bijkomstigheid van zijn adellijke positie was dat het gerecht hem gunstig gezind bleef, en best veel begrip had voor zijn jaloezie. Ze vonden zelfs dat hij helemaal geen misdaad had begaan. Zodoende bleef de prins uit handen van de wet, en ontliep hij de gevangenisstraf die voor iedere arme drommel onontkoombaar was geweest.
En hoewel hij enkele jaren later weer ongelukkig hertrouwde, leidde hij in toenemende mate een teruggetrokken leven, vol van social distancing avant la lettre. Op deze afstand in de geschiedenis, hij pleegde de moord in 1590, is het moeilijk te bepalen wat zijn zielenroerselen waren, maar er zijn aanwijzingen dat hij geplaagd werd door wroeging. Zo liet hij zich dagelijks schuldbewust aftuigen door een speciaal daartoe aangestelde bediende, en verzamelde hij verwoed botjes van heiligen die hem psychisch verlichting zouden moeten brengen. Het hielp allemaal niet zo veel, want hij werd steeds depressiever, en stierf in 1613 in deerniswekkende eenzaamheid.
Nou is dit bepaald niet de enige betreurenswaardige geschiedenis van een bedrogen geliefde die vigilantisme bedrijft. Waarom spreekt deze Don Carlo Gesualdo, prins van Venosa, dan zo tot de verbeelding? Juist! Door de muziek die deze ongelukkige ziel ons heeft nagelaten. Die is namelijk heel bijzonder.
Allereerst is het goed om te bedenken dat Gesualdo veel geld had, en daarom -in tegenstelling tot de meeste andere componisten door de eeuwen heen- zich helemaal niets hoefde aan te trekken van de wensen van opdrachtgevers, hij was dus artistiek volkomen ongebonden. Nou zijn er wel meer adellijke componisten geweest, en die hebben best mooie dingen geschreven, maar vaak is het toch 'vrijetijdswerk', waar de artistieke noodzakelijkheid toch ontbreekt. En juist dat is bij Gesualdo anders. Als rechtgeaard renaissancecomponist schreef hij boeken vol met meerstemmige zangmuziek, meestal zogenaamde 'madrigalen'.
En of het door zijn ongelooflijke creativiteit komt, of door zijn wat duistere levensthematiek (waarschijnlijke beide), maar zijn composities zijn van een ongehoorde spanning en schrijnende samenklank die andere componisten eeuwenlang intrigeerde. In de 20ste eeuw, de eeuw van de schrijnende samenklank bij uitstek, werd die belangstelling alleen maar groter.
Een korte maar essentiële muziekles. In alle soorten muziek kennen we consonanten en dissonanten. Consonanten zijn tonen die we goed samen vinden klinken, en dissonanten vinden we niet mooi bij elkaar klinken. Je zou zeggen dat dissonanten dan niet wenselijk zijn, maar niets is minder waar. De dissonanten brengen juist dat beetje spanning, zodat de consonant juist extra mooi wordt en rust brengt. Vergelijk het met de schoonheid van een kleurrijk bollenveld met prachtig zonlicht en weergaloze wolkenhemel, nadat je langs een lelijk industrieterrein hebt gereden. Wat een ontspanning!
Maar het is ook de dissonant die ons voortstuwt naar het volgende moment in de muziek. De beweging tussen dissonant en consonant is als het ware de motor van muziek... spanning en ontspanning. Adem in en adem uit. Daarom houden we bij spannende muziek onze adem in (die is letterlijk adembenemend), en ervaren we in hoge mate een gevoel van ontspanning en opluchting als die spanning tot een einde komt.
De muziek van Gesualdo maakt in extreme mate gebruik van dat principe. Hij laat de ene wringende samenklank op de andere volgen, en stelt het ontspannende moment zo lang mogelijk uit, nadat je al talloze keren op het verkeerde been bent gezet, en allerlei onmogelijke muzikale bochten hebt moeten nemen. En toch... de muziek is magisch, duister soms, maar de momenten van invallende zonnestralen zijn daardoor des te krachtiger.
Hier een greep uit de vele madrigalen die hij toonzette. Ze gaan bijna zonder uitzondering over de liefde, en Gesualdo buit ieder woord dat pijn, vertwijfeling, weemoed of verdriet uitdrukt naar hartelust uit met kleurrijke dissonanten.
Hier zijn zesde boek met madrigalen.
Gesualdo inspireerde zoals gezegd ook weer componisten van later datum, die op hun beurt de muziek van de oude meester weer onder de aandacht brachten.
Igor Stravinsky, in dit blog al vaker ter sprake gekomen, componeerde in 1960 zijn 'Momentum pro Gesualdo di Venosa', een ballet van George Balanchine ter ere van het 400ste geboortejaar van Don Carlo (hier slechts fragmenten).
Tot morgen!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten